ZACHOWEK
Dziedziczyć, czyli nabyć spadek, można na podstawie testamentu albo na podstawie ustawy (kodeks cywilny) jeśli testament nie został sporządzony albo okazał się nieważny.
Testator (spadkodawca), czyli osoba sporządzająca swój testament może rozporządzić swoim majątkiem na dowolny cel, może nawet przekazać majątek osobom spoza kręgu rodziny. Zstępnym (dzieciom albo wnukom) i małżonkowi pominiętym w testamencie jako spadkobiercy przysługuje zachowek.
Możliwe jest sporządzenie testamentu negatywnego, który wyłącza spadkobiercę ustawowego od dziedziczenia, ale w przeciwieństwie do instytucji wydziedziczenia, nie pozbawia go prawa do zachowku. Chyba, że spadkodawca w ważny sposób wydziedziczył spadkobiercę ustawowego.
Zachowek jest materialnym zabezpieczeniem interesów osób najbliższych spadkodawcy w przypadku, gdy nie zostali oni powołani w testamencie do dziedziczenia.
Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia 2018 r. (sygn. akt I CSK 382/17): „Roszczenie z tytułu zachowku, przysługujące – zgodnie z art. 991 § 2 k.c. – uprawnionemu, który nie otrzymał należnego mu zachowku ani w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, ani w postaci powołania do spadku, ani też w postaci zapisu, jest roszczeniem o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Dług z tytułu zachowku jest więc od początku długiem pieniężnym.”
Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 12 kwietnia 2018 roku (sygn. akt VI Aca 1850/16): „Prawo uprawnionego do zachowku przysługuje mu ze względu na szczególny, bardzo bliski stosunek rodzinny, istniejący między nim a spadkodawcą, co służy urzeczywistnieniu obowiązków moralnych, jakie spadkodawca ma względem swoich najbliższych oraz realizacji zasady, że nikt nie może na wypadek swojej śmierci rozporządzić swoim majątkiem zupełnie dobrowolnie, z pominięciem swoich najbliższych. Podkreślić należy etyczny charakter zachowku, który służy urzeczywistnieniu obowiązków moralnych wobec najbliższej rodziny.”
„Do spadkodawcy należy wybór sposobu zaspokojenia osoby uprawnionej do zachowku. Może on pozostawić uprawnionemu zachowek w postaci dokonanej na jego rzecz darowizny, powołać go do spadku, czy też uczynić zapisobiercą zwykłym lub windykacyjnym. Wierzytelność pieniężna wchodzi w grę dopiero wtedy, gdy uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku w żadnej ze wspomnianych postaci (roszczenie o pełny zachowek), a także wówczas, gdy uzyskana korzyść nie pokrywa w pełni wartości jego zachowku (roszczenie o uzupełnienie zachowku).”
Natomiast w uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 20 grudnia 2018 r. (sygn. akt VI ACa 1108/17) wskazano, że: „prawo do zachowku jest definiowane jako prawo do otrzymania określonej w pieniądzu wartości, dla obliczenia której podstawę stanowi spadek i niektóre darowizny zdziałane przez spadkodawcę. Jest to prawo powstające ex lege, które nie może być modyfikowane wolą spadkodawcy, chyba że wyjątkowo ustawa mu na to zezwala (wydziedziczenie). Do czasu otwarcia spadku ma ono charakter potencjalny, bo jego istnienie, a zwłaszcza wielkość, nie jest pewna. Prawo to może być, wedle wyboru spadkodawcy, zaspokojone poprzez powołanie do dziedziczenia, zapis czy darowiznę. Jeśli tak się nie stanie, uprawnionym przysługuje roszczenie o zapłatę kwoty potrzebnej do uzupełnienia zachowku, a jeśli w ogóle nic nie otrzymają, przysługuje im roszczenie o pokrycie całego zachowku.”
Komu przysługuje zachowek zgodnie z kodeksem cywilnym?
Zstępnym (dzieciom), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy należy się tzw. zachowek w wysokości połowy wartości udziału jaki przypadłby tej osobie gdyby była powołana do spadku.
Prawo do zachowku uzyskują wyżej wymienione osoby, nawet jeśli zostały przez spadkobiercę powołane w testamencie do dziedziczenia – ale ich udział w spadku nie pokrywa wysokości należnego im zachowku.
Przy tym zastosowanie znajdą przepisy dotyczące dziedziczenia ustawowego, zgodnie z którymi w pierwszej kolejności dziedziczą zstępni i małżonek spadkodawcy, a dopiero w przypadku braku zstępnych powołany do spadku jest małżonek oraz rodzice spadkodawcy.
Wyłączenia – czyli osoby, którym nie przysługuje prawo do zachowku:
-
osoby niegodne;
-
małżonek odsunięty od dziedziczenia w oparciu o złożony pozew o rozwód, lub separację z jego wyłącznej winy;
-
osoby, które spadek odrzuciły;
-
osoby wydziedziczone przez spadkodawcę (pozbawienie prawa do zachowku);
- zrzekły się dziedziczenia.
Spadkodawca może skutecznie wydziedziczyć spadkobiercę ustawowego który:
-
wbrew woli spadkodawcy postępował uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
-
dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
-
uporczywie nie dopełniał względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Spadkodawca może jednak w dowolny, ale nie budzący wątpliwości sposób przebaczyć wydziedziczonemu. Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego dnia 19 października 2018 roku (sygn. akt III CZP 37/18): „przebaczenie przez spadkodawcę uprawnionemu do zachowku może nastąpić także po wydziedziczeniu go w testamencie i do swej skuteczności nie wymaga zachowania formy testamentowej.”
Zobowiązani do zapłaty z tytułu zachowku są:
- spadkobiercy powołani do dziedziczenia;
- osoby, na rzecz których spadkodawca ustanowił zapis windykacyjny;
Może wystąpić sytuacja, w której osoba uprawniona do zachowku sama jest zobowiązana do zapłaty zachowku z tytułu tego samego spadku – w takiej sytuacji odpowiedzialność ogranicza się jedynie do nadwyżki przekraczającej własny zachowek spadkobiercy.
Wysokość zachowku:
Wysokość zawsze określa się w oznaczonej kwocie pieniężnej, a nie w naturze, która to kwota zależy od:
-
wartości całego spadku;
-
wielkości udziału spadkowego, który przypadłby danej osobie przy dziedziczeniu ustawowym;
-
czy uprawniony jest trwale niezdolny do pracy;
-
czy uprawniony zstępny spadkodawcy jest osobą małoletnią.
Uprawnionemu, który jest trwale niezdolny do pracy, oraz małoletniemu zstępnemu należy się 2/3 udziału spadkowego, który przypadłby mu przy dziedziczeniu ustawowym. Wszystkim pozostałym należy się 1/2 udziału spadkowego, który przypadałby im przy dziedziczeniu ustawowym.
Osoba osoba uprawniona do zachowku ma roszczenie do spadkobierców o zapłatę. Pozew należy wnieść do sądu właściwego ze względu na ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy, a jeżeli jego miejsca zamieszkania w Polsce nie da się ustalić to przed sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część.
Należy pamiętać, że w przypadku gdy wartość przedmiotu sporu, czyli kwota żądanej zapłaty, nie przekracza kwoty 75 000 zł pozew należy złożyć do Sądu Rejonowego, natomiast jeżeli jeśli przekracza kwotę 75 000 zł pozew należy złożyć do Sądu Okręgowego.
Na złożenie powództwa o zachowek jest ograniczony czas – wynosi on 5 lat od chwili otwarcia spadku czyli od śmierci spadkobiercy. W przypadku gdy zostało ogłoszonych kilka testamentów i istnieją wątpliwości, który jest właściwy wtedy bieg przedawnienia jest wstrzymany, podobnie gdy na podstawie kilku testamentów istnieje spór kto ma być spadkobiercą – do czasu jego wyjaśnienia nie da się ustalić przeciwko komu wnosić powództwo.
Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 26 kwietnia 2018 roku (sygn. akt I CSK 382/17): „Odsetki za czas opóźnienia w spełnieniu świadczenia z tytułu zachowku biegną od chwili wezwania dłużnika do zapłaty, w związku z czym stan opóźnienia może nastąpić przed dniem wyrokowania, zachowując jednak pewną elastyczność przejawiająca się w zwróceniu uwagi, że niewskazany jest automatyzm orzekania, lecz stan opóźnienia należy określać z uwzględnieniem wszystkich okoliczności konkretnej sprawy.”
Natomiast zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 28 listopada 2018 r. (sygn. akt VI Aca 862/17) „termin, od którego zobowiązany z tytułu zachowku popadł w stan opóźnienia – warunkujący zasądzenie odsetek ustawowych – należy ustalić indywidualnie z uwzględnieniem okoliczności danej sprawy. O stanie opóźnienia można mówić wówczas, gdy zobowiązany znał już wszystkie obiektywnie istniejące okoliczności pozwalające mu racjonalnie ocenić zasadność i wysokość zgłoszonego roszczenia z tytułu zachowku. Może to nastąpić także w dacie poprzedzającej chwilę wyrokowania, lub dopiero w dacie wyrokowania.”
Roszczenie o zapłatę zachowku przedawnia się z upływem 5 lat od chwili otwarcia spadku, czyli od śmierci spadkodawcy.
Odpowiadając na pytania dwóch warszawskich sądów Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 25 lipca 2013 r. stwierdził, że zachowek jest zgodny z Konstytucją – przepis art. 991 k.c. jest zgodny z art. 64 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 oraz z art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
Trybunał Konstytucyjny słusznie zauważył, że choć Konstytucja nie odnosi się wprost do zachowku, to jednak opowiadając się za konkretnym rozwiązaniem, prawodawca powinien przestrzegać wymogów konstytucyjnych oraz dostosować obowiązujące przepisy do odpowiedniego standardu ochrony praw i wolności. Trybunał zaznaczył, że ochrona praw i wolności osób z kręgu najbliższej rodziny spadkodawcy wymaga ograniczenie swobody testowania prawem do zachowku. TK wskazał, że choć normy konstytucyjne nie gwarantują prawa podmiotowego do zachowku, to prawodawca zobowiązany jest stworzyć rozwiązania zabezpieczające – na wypadek rozrządzenia majątkiem in mortis causa – sytuację ekonomiczną i prawną określonych podmiotów, które pozostają w relacjach rodzinnych ze spadkodawcą (art. 18, art. 30 i art. 47 Konstytucji).
TK trafnie podkreślił, iż prawo do zachowku nie stanowi nadmiernego ograniczenia prawa dziedziczenia konkretyzowanego w formie testamentu. Spadkodawcy przysługuje bowiem prawo wyrażenia swej swobodnej woli i wydziedziczenia małżonka, zstępnych lub rodziców. Ponadto ograniczenia prawa podmiotowego przez prawo do zachowku nie można uznać za nadmierne z uwagi na wyłączenie z kręgu uprawnionych in concreto do zachowku podmiotów niegodnych dziedziczenia, a także z uwagi na możliwość wyłączenia z kręgu uprawnionych in concreto do zachowku małżonka wyłączonego od dziedziczenia, jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione. Szanować również trzeba fakt, iż spadkodawcy przysługuje prawo wyboru sposobu dziedziczenia przez spadkobierców.
Zatem bezsprzecznie zachowek w ujęciu Trybunału Konstytucyjnego stanowi uzasadnione konstytucyjnie ograniczenie praw podmiotowych. TK – P 56/2011
Łukasz Dziurkiewicz Kancelaria Adwokacka Al. Niepodległości 12 lok. 40 39-300 Mielec