Odwołanie darowizny

DAROWIZNA I JEJ ODWOŁANIE

ISTOTA DAROWIZNY:

Artykuł 888 § 1 kodeksu cywilnego normuje umowę darowizny, poprzez którą darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swojego majątku – istotą darowizny jest właśnie jej bezpłatność – rozumiana szeroko – chodzi tu zarówno o pieniądze jak i inne rzeczy.

Przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Zasadniczą cechą darowizny jest zatem jej nieodpłatność, należy przez nią rozumieć brak ekwiwalentu ekonomicznego jako odpowiednika świadczenia darczyńcy. Nie ma znaczenia dla oceny charakteru prawnego umowy darowizny konkretny, zindywidualizowany motyw dokonanego nieodpłatnie przysporzenia. Przyczyna prawna (causa donandi) jest bowiem stypizowana i identyczna dla wszystkich wchodzących w grę przypadków (wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 22.01.2014 r., sygn. akt I ACa 957/13).

Zgodnie z art. 890 § 1 kc oświadczenie darowizny powinno zostać złożone w formie aktu notarialnego – jednak jeżeli przyrzeczenie zostało już wykonane pomimo nie złożenia go w formie aktu notarialnego to mimo to jest ważne. Szczególnie przy nieruchomościach należy pamiętać, że umowa darowizny dla swej skuteczności bezwzględnie wymaga formy aktu notarialnego.

JAK ODWOŁAĆ DAROWIZNĘ?

Darowizna jeszcze nie wykonana:

Zgodnie z art. 896 kc darczyńca może odwołać darowiznę jeszcze niewykonaną, jeżeli po zawarciu umowy jego stan majątkowy uległ takiej zmianie, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych.

Darowizna już wykonana:

Zgodnie z art. 897 kc jeżeli po wykonaniu darowizny darczyńca popadnie w niedostatek, obdarowany ma obowiązek, w granicach istniejącego jeszcze wzbogacenia, dostarczać darczyńcy środków, których mu brak do utrzymania odpowiadającego jego usprawiedliwionym potrzebom albo do wypełnienia ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. Obdarowany może jednak zwolnić się od tego obowiązku zwracając darczyńcy wartość wzbogacenia.

Odwołanie darowizny z powodu rażącej niewdzięczności:

W uzasadnieniu wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 26 września 2019 r. (sygn. akt V ACa 545/18) wskazano: „Użyta w art. 898 § 1 k.c. klauzula generalna „rażącej niewdzięczności obdarowanego względem darczyńcy” opiera się na ukształtowanej od wieków, akceptowanej w nauce i uznawanej w orzecznictwie zasadzie, że wprawdzie darowizna jest umową nieodpłatną, jednak okazana przez darczyńcę hojność nakłada na obdarowanego obowiązki natury etycznej, a darczyńca ma prawo oczekiwać od niego wdzięczności. Wdzięczność ta oznacza nakaz postępowania względem darczyńcy w sposób nacechowany życzliwością i dbałością o jego dobrostan. Etyczny nakaz wdzięczności wobec darczyńcy pośrednio obejmuje więc także ochroną osoby mu bliskie, z którymi jest emocjonalnie związany i których krzywda sprawiłaby mu ból. Niewdzięczność, jako przeciwieństwo wdzięczności, oznacza postępowanie nie liczące się z odczuciami, potrzebami i dobrem darczyńcy, które może mu przyczynić negatywnych odczuć i obiektywnych szkód. Sankcjonowany prawnie poziom niewdzięczności – niewdzięczność rażącą, uprawniającą do odwołania wcześniejszego rozporządzenia majątkowego, rozumieć należy w powiązaniu z opisanym powyżej etycznym charakterem obowiązku wdzięczności, jako podejmowanie nacechowanych złą wolą i nie znajdujących usprawiedliwienia w okolicznościach działań, które w sposób oczywisty muszą być boleśnie odczute przez darczyńcę. Rażąca niewdzięczność może więc również przejawiać się w działaniu wymierzonym przeciwko osobom, z którymi darczyńca jest związany. Ocenę o tym, czy konkretne zachowania mieszczą się w pojęciu rażącej niewdzięczności ustawodawca pozostawił sądowi odsyłając jedynie w tym zakresie przede wszystkim do układu norm moralnych.” (…)

„Uwzględnienie powództwa o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli na skutek odwołania darowizny przez darczyńcę z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego jest możliwe także wtedy, gdy określone zdarzenia spełniające kryteria z art. 898 § 1 k.c. zaistniały już po złożeniu oświadczenia o odwołaniu darowizny (doręczeniu pozwu), lecz przed zamknięciem rozprawy, a darczyńca w toku postępowania powoływał się na nie jako na podstawę faktyczną powództwa. Przepisu art. 899 § 3 k.c. nie można wykładać nazbyt rygorystycznie, gdyż oznaczałoby to że darczyńca, mimo że już raz wcześniej złożył oświadczenie o odwołaniu darowizny, za każdym kolejnym razem, kiedy ujawniłyby się nowe dodatkowe postaci rażącej niewdzięczności obdarowanego, musiałby ponawiać składanie takiego oświadczenia, co nie znajduje ani jurydycznego uzasadnienia w świetle treści art. 900 k.c. ani żadnego racjonalnego wytłumaczenia.” (…)

Natomiast w uzasadnieniu wyroku z dnia 11 czerwca 2019 r. (sygn. akt V Aca 727/18) Sąd Apelacyjny w Warszawie wskazał: „O rażącej niewdzięczności można więc mówić dopiero wtedy, gdy mamy do czynienia z niewłaściwym zachowaniem obdarowanego wobec darczyńcy przy znacznym nasileniu złej woli, skierowanej na wyrządzenie darczyńcy krzywdy lub szkody majątkowej. Ustawodawca posługuje się zaś terminem „rażącej” niewdzięczności, dla odróżnienia jej od niewdzięczności „zwykłej”. Pomiędzy ową niewdzięcznością a niewdzięcznością „rażącą” istnieje bowiem cała gama negatywnych zachowań obdarowanego względem darczyńcy, których nie można uznać za uzasadniające odwołanie bezpłatnego przysporzenia jakim jest darowizna. W ten sposób ustawodawca niejako a priori przewidział możliwość występowania różnorakich konfliktów między stronami takiej umowy w przyszłości i uznał, że zasada trwałości umów powinna mieć w takich sytuacjach decydujące znaczenie. Czyny dowodzące niewdzięczności muszą zatem świadczyć o znacznym natężeniu złej woli obdarowanego i nie uzasadnia odwołania darowizny dopuszczenie się przez obdarowanego takich czynów, które w danych okolicznościach i warunkach nie wykraczały poza zwykłe przypadki życiowych, rodzinnych konfliktów. Na obdarowanym ciąży oczywiście pozaprawny, moralny, obowiązek wdzięczności wobec darczyńcy. Przejawia się on w przyjęciu postawy życzliwości, zainteresowania, otwartości na realizację usprawiedliwionych w danych okolicznościach oczekiwań, okazywania wsparcia w sprawach życiowych, a także niesienia, w granicach własnych możliwości i usprawiedliwionych potrzeb darczyńcy, pomocy w sprawach materialnych. Rażąca, a więc kwalifikowana niewdzięczność to postępowanie polegające na umyślnym i zawinionym działaniu lub zaniechaniu, skierowanym przeciwko darczyńcy i które uznać należy – z punktu widzenia powszechnie obowiązujących zasad etycznych, za niewłaściwe i krzywdzące darczyńcę, wykraczające poza zwykłe konflikty rodzinne. Nie każdy zatem wypadek nagannego zachowania się obdarowanego uzasadnia skorzystanie z prawa odwołania darowizny.”

Zgodnie z art. 898. § 1 kc darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. Ponadto zwrot przedmiotu odwołanej darowizny powinien nastąpić stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Od chwili zdarzenia uzasadniającego odwołanie (rażącej niewdzięczności) obdarowany ponosi odpowiedzialność na równi z bezpodstawnie wzbogaconym, który powinien się liczyć z obowiązkiem zwrotu.

Nie ma tutaj znaczenia to czy darowizna została już wykonana czy jeszcze oczekuje na wykonanie – jedynym wymogiem jest wystąpienie rażącej niewdzięczności już po zawarciu umowy darowizny

Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 19 grudnia 2013 r. I ACa 551/13 (LEX nr 1409071) Nie stanowi podstawy odwołania darowizny w oparciu o art. 898 § 1 k.c. zachowanie noszące znamiona rażącej niewdzięczności, które wystąpiło przed zawarciem umowy, nawet gdyby darczyńca powziął wiedzę o tej okoliczności po zawarciu umowy.”

Zatem odwołanie darowizny następuje w drodze oświadczenia woli złożonego przez darczyńcę obdarowanemu. Jeżeli jednak przedmiotem darowizny jest nieruchomość to konieczne jest oświadczenie woli złożone przez obdarowanego w formie aktu notarialnego (zwrotne przeniesienie własności nieruchomości). Jeżeli obdarowany pomimo złożenia mu oświadczenia woli o odwołaniu darowizny ze względu na rażącą niewdzięczność, uchyla się z jej zwrotem, to pozostaje droga sądowa (powództwo o nakazanie złożenia oświadczenia woli). Sąd rozpoznaje sprawie w postępowaniu cywilnym i analizuje przesłanki związane z okolicznościami rażącej niewdzięczności. Jeżeli darczyńca udowodni rażąc niewdzięczność obdarowanego to sąd wydaje wyrok nakazujący złożenie oświadczenia woli obdarowanego w formie aktu notarialnego.

Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 24 maja 2019 r. (sygn. akt V ACa 327/18) wskazał: „Odwołanie darowizny nie następuje w drodze orzeczenia sądu o charakterze prawo – kształtującym (jak np. rozwiązanie darowizny w okolicznościach opisanych w art. 901 k.c.), lecz przez oświadczenie złożone obdarowanemu na piśmie. Dopiero po złożeniu takiego oświadczenia – wywołującego skutek obligacyjny – lub równocześnie z tym oświadczeniem, darczyńca może wystąpić z powództwem o zwrot przedmiotu darowizny (złożenie przez obdarowanego oświadczenia woli na podstawie art. 64 k.c. w zw. z art. 1047 k.p.c. i art. 900 k.c.). W sprawie zainicjowanej takim powództwem, stosownie do zarzutu obdarowanego, możliwe jest poddanie ocenie skuteczności odwołania darowizny pod kątem spełnienia przesłanek określonych w art. 898 k.c. i art. 899 k.c.”

4. Termin

Istnieje ograniczony termin do odwołania darowizny z tytułu rażącej niewdzięczności obdarowanego – przedawnienie roszczenia. Zgodnie z Art. 899 kc § 1. darowizna nie może być odwołana z powodu niewdzięczności, jeżeli darczyńca obdarowanemu przebaczył. Jeżeli w chwili przebaczenia darczyńca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem. – przepisy nie wskazują formy przebaczenia, a zatem może zaistnieć w dowolny sposób.

Zgodnie § 2 spadkobiercy darczyńcy mogą odwołać darowiznę z powodu niewdzięczności tylko wtedy, gdy darczyńca w chwili śmierci był uprawniony do odwołania albo gdy obdarowany umyślnie pozbawił darczyńcę życia lub umyślnie wywołał rozstrój zdrowia, którego skutkiem była śmierć darczyńcy.

Zgodnie z §  3 darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego – przedawnienie roszczenia darczyńcy.

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 23 kwietnia 2014 r. I ACa 18/14 (LEX nr 1461003):Przyczyny odwołania darowizny nie mogą stanowić te zachowania obdarowanych, o których darczyńca dowiedział się wcześniej niż na rok przed złożeniem oświadczenia o odwołaniu darowizny. Każdy wypadek nagannego zachowania się obdarowanego, który może być traktowany, jako rażąca niewdzięczność, daje podstawę do odwołania darowizny i każda z osobna podlega osobnemu ‘przedawnieniu’ z art. 899 § 3 k.c.”

Jest to bardzo doniosły wyrok, mówi on mianowicie o tym, że nawet gdyby darczyńca „spóźnił się” z odwołaniem darowizny z tytułu wystąpienia rażącej niewdzięczności (pewnego zdarzenia) to nie oznacza, że ma już drogę zamkniętą – otóż jeżeli np. później wystąpią inne wypadki rażącej niewdzięczności to przedawniają się one niezależnie od siebie – i z powodzeniem mogą być podstawą do odwołania darowizny w trybie art. 898 kc.

Jeżeli natomiast chodzi o darowiznę dokonana przez małżonków na czyjąś rzecz to na uwagę zasługuje wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29.09.1969r., sygn. akt ICR 458/69: jeżeli małżonkowie dokonali darowizny nieruchomości objętej ich wspólnością ustawową, to w razie śmierci jednego z nich późniejsze odwołanie tej darowizny przez pozostałego przy życiu małżonka dotyczyć może tylko jego udziału w darowanej nieruchomości.

Kancelaria Adwokacka
Następny artykuł Poprzedni artykuł
tel. kom. 664 176 197

kancelaria@dziurkiewicz.eu


Adres:
Łukasz Dziurkiewicz
Kancelaria Adwokacka
Aleja Niepodległości 12 lok. 40
39-300 Mielec

Godziny urzędowania:
pon.-pią. 10.00-18.00

Przelewy: Bank Pekao S.A. nr rachunku:
85 1950 0001 2006 0151 9718 0002
kod SWIFT Bank Pekao S.A. : PKOPPLPW