Uchylenie się od skutków wad oświadczeń woli

Oświadczenie woli to przejaw naszej decyzji, czyli np kupno samochodu czy darowizna.

W polskim kodeksie cywilnym wyróżniamy wady oświadczeń woli skutkujące bądź nieważnością oświadczenie woli (np. nieważnością umowy), bądź możliwością unieważnienia oświadczenia woli  (np możliwością unieważnienia umowy). W praktyce adwokata, również na terenie Legionowa, często spotykam się z sytuacjami, w których pojawiają się takie wady, dlatego przybliżam ich meritum.

1. Stan wyłączający świadome lub swobodne podjęcie decyzji.

Oświadczenie woli, skutkujące nieważnością, jest złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome lub swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Ustawodawca w art. 82 k.c. jako przykłady podaje chorobę psychiczną, niedorozwój umysłowy, ale mówi też o innym, chociażby przemijającym zaburzeniu czynności psychicznych. Choroba psychiczna i niedorozwój umysłowy, nie wyczerpują więc przesłanek do uznania czynności prawnej za nieważną z niniejszego artykułu. Ustawodawca nie stworzył zamkniętego katalogu sytuacji wyczerpujących dyspozycję z art. 82 k.c.. Innymi, chociażby przemijającymi zaburzeniami czynności psychicznych mogą być więc również np. hipnoza, stan głębokiego upojenia alkoholowego, działanie pod wpływem narkotyków. Natomiast do stanów wyłączających swobodne wyrażenie woli doktryna zalicza sytuację, gdy osoba jest poddana długotrwałemu oddziaływaniu na wolę, „np. składa oświadczenie woli pod wpływem długiego przebywania w zamknięciu, stresu związanego z długotrwałym pozbawieniem wolności, wówczas, choć jej stan świadomości jest niezakłócony, zakłócony jest mechanizm podejmowania aktów woli.” (Adam Jedliński, Komentarz do art. 82 Kodeksu cywilnego, stan prawny na dzień 2012.06.01).

Przy interpretacji niniejszego przepisu należy mieć na uwadze, że zgodnie z orzecznictwem stan wyłączający świadome lub swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli, nie powinien być rozumiany dosłownie. Oznacza to, że aby zakwalifikować dany stan jako wyłączający świadome lub swobodne podjęcie decyzji, nie musimy mieć do czynienia z całkowitym zniesieniem świadomości i ustaniem czynności mózgu.

Zgodnie bowiem z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 12 listopada 2013 r. (o sygnaturze: I ACa 575/13) stan wyłączający świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli nie może być rozumiany dosłownie, wobec czego nie musi oznaczać całkowitego zniesienia świadomości i ustania czynności mózgu. Wystarczy istnienie takiego stanu, który oznacza brak rozeznania, niemożność rozumienia posunięć własnych i posunięć innych osób oraz niezdawanie sobie sprawy ze znaczenia i skutków własnego postępowaniaDecydujące znaczenie ma zatem określenie stopnia zmniejszenia udziału świadomości w postępowaniu człowieka, stopnia zaburzenia czynności psychicznych w momencie składania oświadczenia woli.

Podobnie orzekł Sąd Apelacyjny w Białymstoku z dnia 25 października 2013 r. (sygnatura: I ACa 480/13) stwierdzając, że stan wyłączający świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli nie musi oznaczać całkowitego zniesienia świadomości i ustania czynności mózgu.

Istotą stanu wyłączającego świadomość jest jak słusznie zauważył Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z dnia 20 lutego 2013r., jest stan przejawiający się : w braku rozeznania, niemożności rozumienia zachowań własnych i zachowań innych osób, niezdawania sobie sprawy ze znaczenia i skutków własnego postępowania. Stan taki musi przy tym wynikać z przyczyny wewnętrznej, a więc ze stanu, w jakim znajduje się osoba składająca oświadczenie woli, a nie z okoliczności zewnętrznych, w jakich osoba ta się znalazła. Żeby uznać więc, że dana osoba pozostaje w stanie wyłączającym świadomość, musi mieć miejsce sytuacja wynikająca z przyczyny wewnętrznej, jej wewnętrznego stanu, i charakteryzować się niezdawaniem sobie sprawy ze znaczenia i skutków własnego postępowania.

Należy podkreślić, że aby stan, w którym znajduje się dana osoba, choć jak już wspomniana powyżej, nie musi oznaczać całkowitego zniesienia świadomości, musi istotnie wpływać na zmniejszoną percepcję danej osoby. Jeżeli występuje ograniczenie w stopniu mniejszym niż znaczny, w stopniu, który pozwala na rozeznanie, czego składający oświadczenie chce dokonać (powzięcie woli), oraz na dokonanie tego zgodnie z wolą składającego oświadczenie (wyrażenie woli), np. stan po spożyciu alkoholu niepowodujący jednak głębokiego upojenia alkoholowego, nie występuje wada oświadczenia woli w postaci braku świadomości lub swobody.( Adam Jedliński, Komentarz do art. 82 Kodeksu cywilnego, stan prawny na dzień 2012.06.01).

Należy zauważyć, że ustawodawca wyróżnił dwie różne sytuacje, spełniające przesłanki tej samej wady oświadczenia woli tj. brak świadomości albo brak swobody w złożeniu oświadczenia woli . Ustawodawca przyjął, że aby czynność prawna była skuteczna, musi być podjęta świadomie i swobodnie, czyli aby składający oświadczenie woli miał rozeznanie, jaki skutek chce osiągnąć przez swoje działanie, oraz aby miał możliwość realizacji swej woli. Dwie różne sytuacje – braku świadomości lub braku swobody nie muszą występować łącznie, choć możliwe jest nałożenie się tych dwóch sytuacji (np. gdy składający oświadczenie woli znajduje się w hipnozie). Ustawodawca posłużył się tu alternatywą z użyciem spójnika „albo”.( Adam Jedliński, Komentarz do art. 82 Kodeksu cywilnego, stan prawny na dzień 2012.06.01)

2. Pozorne oświadczenie woli.

Innymi przykładem oświadczenia woli skutkującego nieważnością, jest określone w art. 83 kc, tzw. pozorne oświadczenie woli, tj. oświadczenie woli złożone innej osobie dla pozoru. Na pozorne oświadczenie woli, składa się więc sytuacja, gdy oświadczenie woli, złożone innej osobie jest symulowane. Istotą przedsięwziętej czynności, nie jest bowiem, osiągnięcie celu, sugerowanego przez jej treść, lecz jedynie stworzenie takiego wrażenia- pozoru. Taka pozorność (symulacja) ta musi się składać z dwóch elementów. Po pierwsze, strony, które dokonują takiej czynności prawnej, próbują wywołać wobec osób trzecich rzeczywiste, prawdziwe przeświadczenie, że ich zamiarem jest wywołanie skutków prawnych, objętych treścią ich oświadczeń woli. Ten zamiar wywołania wrażenia może być objawiany także wobec władz publicznych czy notariusza, przed którym składane są oświadczenia.

Jak wskazał Sąd Najwyższy z dnia 11 maja 2007 r., I CSK 70/07, Lex nr 287785) pozorność czynności prawnej polega m.in. na tym, że strony przejawiają zamiar np. zbycia prawa, podejmując – w razie potrzeby – pewne czynności, pomimo że w rzeczywistości ich wolą jest wyeliminowanie skutków dokonywanej czynności prawnej).

Po drugie, musi między stronami istnieć niedostępne osobom trzecim uzgodnienie, że to oświadczenie woli nie ma wywołać zwykłych skutków prawnych (akt konfidencji), tzn. porozumienie co do tego, że zamiar wyrażony w treści symulowanych oświadczeń woli nie istnieje lub że zamiar ten jest inny niż ujawniony w symulowanych oświadczeniach. ( Adam Jedliński, Komentarz do art. 83 Kodeksu cywilnego, stan prawny na dzień 2012.06.01). Należy podkreślić, iż, aby dana czynność prawna mogła być uznana za pozorną, musza być spełnione dwa wymienione powyżej elementy: musi to być czynność pozorna i musi się ona odbywać w tajnym porozumieniu osób w niej uczestniczących.

Pozorność jest wadą, która dotyczyć musi wszystkich zgodnych oświadczeń woli, wchodzących w skład czynności prawnej. Jeżeli w czynności uczestniczą więcej niż dwie strony (np. w umowie spółki cywilnej tworzonej przez kilku wspólników), tajne porozumienie musi obejmować je wszystkie; jeżeli dotyczy ono tylko niektórych stron czynności prawnej, podobnie jak reservatio mentalis, nie powoduje pozorności czynności prawnej. Dlatego można tu mówić nie tylko o wadzie oświadczenia woli, lecz także o wadzie czynności prawnej. ( Adam Jedliński, Komentarz do art. 83 Kodeksu cywilnego, stan prawny na dzień 2012.06.01).

Należy mieć na uwadze, że zgodnie z uregulowaniem kodeksowym, pozorność oświadczenia woli, nie ma wpływu na skuteczność odpłatnej czynności prawnej, dokonanej na skutek pozornego oświadczenia, jeżeli wskutek tej czynności osoba trzecia, która nie działa w złej wierze, nabywa prawo, lub zostaje zwolniona od obowiązku. Może tu więc wchodzić w grę np. zwolnienia dłużnika od długu.

Zatem aby taka, pozorna czynność prawna była ważna muszą zostać spełnione dwa warunki: po pierwsze musi być odpłatna, po drugie zaś osoba trzecia nabywająca prawo, lub zwolniona na mocy pozornego oświadczenia woli od obowiązku, nie może działać w złej wierze.

Osoba, która dąży do uznania danej czynności prawnej za pozorną, musi w tej sytuacji, zgodnie z art. 7 kc, obalić istnienie domniemania dobrej wiary, wykazać, że osoba trzecia nie działała w dobrej wierze. Istotne jest, aby podkreślić, że w art. 83 wyróżnione zostały dwie postaci pozorności. Rozróżnienie to zawiera m.in. wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 24 września 2013r. (sygnatura: I ACa 701/13 ) w którym wskazano, iż przepis art. 83 § 1 k.c. opisuje dwie różne sytuacje. Pierwsza zachodzi wówczas gdy strony dokonują czynności prawnej dla pozoru i jej dokonanie nie służy ukryciu innej czynności prawnej. Można tu mówić o pozorności zwykłej, bezwzględnej. Druga dotyczy przypadku, gdy strony dokonują czynności prawnej pozornej w celu ukrycia innej czynności prawnej (dysymulowanej), której skutki prawne rzeczywiście chcą wywołać. Czynności prawne pozorne, polegające na symulacji bezwzględnej (absolutnej), najczęściej są dokonywane z przyczyn fiskalnych lub egzekucyjnych. Sytuacja przewidziana w art. 83 § 1 zdanie drugie k.c., czyli tzw. symulacja względna, występuje wtedy, gdy strony zawierają pozorną umowę np. sprzedaży w celu ukrycia innej czynności prawnej, najczęściej darowizny. Pozorność oświadczenia woli może zatem zachodzić zarówno wtedy, gdy pod pozorowaną czynnością nie kryje się inna czynność prawna (pozorność zwykła), jak i wtedy, gdy pod oświadczeniem pozornym ukrywa się inna czynność prawna (pozorność kwalifikowana).

3. Oświadczenie woli złożone pod wpływem błędu.

Kodeks cywilny reguluje też sytuację złożenia oświadczenia woli pod wpływem błędu. Jeżeli oświadczenie woli zostanie złożone pod wpływem błędu, a więc niezgodnym z prawdziwym stanem, wyobrażeniem o rzeczywistości, wówczas możliwe jest uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli.

Kodeks cywilny nie definiuje pojęcia błędu, można założyć więc, że chodzi zwyczajowe jego znaczenie, ustawodawca wyróżnił natomiast przesłanki, które musza zaistnieć, by możliwe było uchylenie się od skutków prawnych oświadczeń złożonych pod wpływem błędu.

Warunkiem powołania się na błąd, jest to, aby błąd był istotny i dotyczył treści czynności prawnej.

Oznacza to, że błąd, musi uzasadniać przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści.

Błąd co do treści czynności prawnej nie musi być błędem co do essentialia tej czynności, musi jednak dotyczyć elementu jej treści. Należy przy tym zwrócić uwagę, że na treść czynności prawnej składają się nie tylko elementy objęte treścią oświadczeń woli, lecz także wynikające z ustawy, zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów (art. 56 kc).” (Adam Jedliński, Komentarz do art. 84 Kodeksu cywilnego, stan prawny na dzień 2012. 06. 01).

Jeżeli jednak oświadczenie pod wpływem błędu zostanie złożone innej osobie w przypadku czynności odpłatnej, warunkiem uchylenia się od jego skutków jest, aby błąd, wywołany był przez tę osobę, bądź aby osoba ta o błędzie wiedziała, lub mogła z łatwością błąd zauważyć. Jednakże jeżeli błędne oświadczenie woli, zostało złożone w wyniku podstępu drugiej strony, osoba która złożyła oświadczenie, może się uchylić od jego skutków jeśli błąd nie był istotny, a nawet jeśli nie dotyczył treści czynności prawnej.

Podstęp osoby trzeciej jest jednoznaczny z podstępem strony, jeżeli ta o podstępie wiedziała i nie zawiadomiła o nim drugiej strony albo jeżeli czynność prawna była nieodpłatna.

4. Oświadczenie złożone pod wpływem groźby bezprawnej.

Kolejnym wadliwym oświadczeniem woli jest oświadczenie woli złożone pod wpływem groźby bezprawnej, drugiej strony, lub osoby trzeciej. Osoba która złożyła oświadczenie woli pod wpływem błędu, może się uchylić od skutków prawnych swego oświadczenia woli, jeżeli mógła się obawiać, że jemu samemu, lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste, lub majątkowe. Konstrukcja groźby łączy w sobie dwa istotne elementy tj. element zewnętrzny, a więc określone zachowanie się grożącego polegające na stworzeniu stanu zagrożenia w celu wymuszenia określonego oświadczenia woli oraz element wewnętrzny, czyli powstała w wyniku elementu zewnętrznego „obawa, strach paraliżujący swobodę decyzji zagrożonego. Oba wymienione elementy stanu faktycznego groźby muszą wystąpić łącznie.” (Biruta Lewaszkiewicz-Petrykowska, Komentarz do art. 87 Kodeksu cywilnego, stan prawny na dzień 2009.06.05).

Prawna doniosłość groźby, jako przesłanki umożliwiającej uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli, zależy od łącznego spełnienia pewnych warunków. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 19 marca 2006r. ( o sygnaturze: I CKN 1134/99), kodeks cywilny nie definiuje pojęcia groźby bezprawnej, lecz określa jedynie przesłanki, które nadają jej charakter normatywny. Są nimi: bezprawność, powaga groźby i normalny związek przyczynowy między groźbą a złożeniem oświadczenia woli określonej treści, przy czym przesłanki te muszą wystąpić łącznie.Bezprawność groźby (art. 87 kc) polega na sprzecznym z prawem działaniu grożącego lub wykorzystaniu działania formalnie zgodnego z prawem do osiągnięcia celu, dla którego prawo to nie przysługuje” Powaga groźby jest natomiast kwestią subiektywną i obiektywną, czyli po prostu ocenną. Ocena ta musi być wydana po rozważeniu całokształtu sytuacji, w jakiej znaleźli się grożący i zagrożony. Sąd obowiązany jest wziąć od uwagę wszystkie okoliczności zarówno subiektywne, leżące po stronie zagrożonego (jego wiek, płeć, właściwości fizyczne i psychiczne), jak i obiektywne („poważne niebezpieczeństwo”, „z okoliczności wynika, że mógł się obawiać”). (Biruta Lewaszkiewicz-Petrykowska, Komentarz do art. 87 Kodeksu cywilnego, stan prawny na dzień 2009.06.05).

Istota groźby bezprawnej określona została w orzeczeniu Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 8 maja 2013r.( o sygnaturze: I ACa 104/13 ): Groźba oznacza działanie celowe, skierowane na osiągnięcie zamierzonego przez grożącego celu, a mianowicie na uzyskanie oświadczenia woli określonej treści. Ciekawym przykładem groźby bezprawnej, na mocy orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 18 lutego 1970 r., ( o sygnaturze: I CR 571/69), jest groźba samobójstwa w celu wymuszenia określonego oświadczenia woli. Innym przykładem groźby bezprawnej, wyłonionym w ostatnim czasie na mocy orzecznictwa Sądu Najwyższego, jest groźba lekarzy „odejścia od łóżek pacjentów”, w przypadku niezrealizowanych postulatów płacowych. ( Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 czerwca 2012r., o sygnaturze: I BP 9/11 ).

Należy wspomnieć o szczególnych rodzajach groźby bezprawnej, jak np. uregulowana w art. 945 § 1 pkt 3 , skutkująca nieważnością, a więc mająca odmienny skutek, ale również i przesłanki, od groźby bezprawnej z art. 87 k.c., groźba przy sporządzaniu testamentu, czy określona w art. 151 § 1 pkt 3 k.r.o., różniąca się np. przesłankami jej zastosowania, czy terminem przedawnienia uchylenia się od jej skutków, groźba przy zawieraniu związku małżeńskiego.

5. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli.

Zgodnie z art. 88 k.c. uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli, które zostało złożone innej osobie pod wpływem błędu lub groźby, następuje przez oświadczenie złożone tej osobie na piśmie.

Oświadczenia takiego, należy dokonać w przypadku błędu w ciągu roku od jego wykrycia, w przypadku groźby bezprawnej zaś, w ciągu roku od chwili kiedy stan obawy ustał. Co do terminu do uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli, złożonego pod wpływem błędu, lub groźby, ma on charakter zawity, oznacza to, że nie stosuje się do niego przepisów o terminach przedawnienia, nie podlega on też zawieszeniu, ani przerwaniu.

Należy podkreślić, że w omawianym przypadku, tj. czynności prawnej w wyniku oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu, lub groźby, mamy do czynienia z nieważnością względną. Oznacza to, że taka czynność prawna wywołuje skutki prawne, ale może zostać unieważniona. Uprawnienie do uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia w przypadku groźby lub błędu, przysługuje tej osobie, której oświadczenie było dotknięte wadą, zaś w wyniku takiego uchylenia się, następuje unieważnienie zawartej czynności prawnej. (Kazimierz Piasecki, Komentarz do art. 88 Kodeksu cywilnego, stan prawny na dzień 2003. 10. 01.)

6. Nieważność bezwzględna oświadczenia woli złożonego w warunkach art. 82 k.c.

Oświadczenie woli, złożone w stanie wyłączającym świadome, lub swobodne powzięcie decyzji i oświadczenie woli, a co za tym idzie powstała w jego wyniku czynność prawna, są z mocy prawa, bezwzględnie nieważne. W przypadku więc uchylania się od skutków prawnych oświadczenia woli, złożonego w warunkach określonych w art. 82. k.c., należy sformułować powództwo o ustalenie nieważności czynności prawnej. Powództwo takie, może je wytoczyć każdy, kto ma w tym interes prawny. „Podstawą takiego powództwa jest art. 189 kpc.

Roszczenie o ustalenie nie ulega przedawnieniu. Może być ono wytoczone także po śmierci osoby, która złożyła oświadczenie woli dotknięte wadą w postaci braku świadomości lub swobody. W przypadku jednak, gdy powodowi przysługuje roszczenie dalej idące (np. o zwrot świadczenia), powinien on wystąpić z tym dalej idącym roszczeniem. (Adam Jedliński, Komentarz do art. 82 Kodeksu cywilnego, stan prawny na dzień 2012.06.01).

Łukasz Dziurkiewicz
Kancelaria Adwokacka
Następny artykuł Poprzedni artykuł
tel. kom. 664 176 197

kancelaria@dziurkiewicz.eu


Adres:
Łukasz Dziurkiewicz
Kancelaria Adwokacka
Aleja Niepodległości 12 lok. 40
39-300 Mielec

Godziny urzędowania:
pon.-pią. 10.00-18.00

Przelewy: Bank Pekao S.A. nr rachunku:
85 1950 0001 2006 0151 9718 0002
kod SWIFT Bank Pekao S.A. : PKOPPLPW